مته ابزاری بُرنده برای سوراخ کردن اشیا و وسایل است. متهها با وسیلهای که آن را سوراخکننده یا دریل مینامند، استفاده میشوند؛ بدین شکل که دریل که معمولاً با سرعت میچرخد، سبب میشود مته بتواند شیء موردنظر را سوراخ کند. اگرچه غالباً متهها سوراخها را به شکل دایره (و نهایتاً استوانه) ایجاد میکنند، ولی انواعی از مته هستند که میتوانند سوراخهایی به شکل غیر از دایره نیز ایجاد کنند.
مواد سازندهٔ مته
بسته به کاربرد از مواد مختلفی برای ساختن مته استفاده میشود.
فولادها
- فولاد کمکربن:
فقط برای سوراخکاری روی چوب استفاده میشود. این نوع مته دارای لبهٔ نگهدارنده نیست و نیاز به تیز کردن مداوم ندارد. کار کردن روی چوبهای سخت میتواند طول عمر این مته را کاهش دهد. این نوع مته، در مقایسه با دیگر ابزارهایی که عمر طولانیتر دارند، قیمت زیادی دارد.
- فولادی با کربن زیاد: از فولاد با درصد کربن بالا ساخته میشوند. این کار باعث بهبود بخشیدن پوسته فولادی مته میشود. این کار به علت دما دادن و سخت کاری روی آن اتفاق میافتد. از این متهها میتوان برای سوراخکاری روی چوب و فلزات استفاده کرد اگر چه این متهها دارای ضریب خطا کم در مقابل دما در هنگام سوراخ کاری هستند اما دمای بیش از حد باعث خمیری شدن آن و در نتیجه نرم شدن لبههای برش میشود.
- فولاد سرعت بالا (High speed Steel): نوعی از فولاد است که مقاومت بسیار زیادی در مقابله با تغییرات دمایی دارد. از آنها میتوان برای سوراخکاری روی فلزات، چوب سخت، و دیگر موادی که سرعت برش بالاتری نیاز دارند استفاده کرد. استفاده از آنها تا حد زیادی جایگزین انواع دیگر مته شدهاست.
- فولاد آلیاژی کبالت (HSS cobalt): نوعی از فولاد سرت بالا است دارای مقدار زیادی کبالت در آن است. مزیت اصلی آنها در بیاثر بودن دما بر آنها در دماهای بالا است. به همین علت از آنها برای سوراخکاری روی فولادهای ضد زنگ (استاینلس استیل) استفاده میشود. بزرگترین مشکل فولاد آلیاژی کبالت در شکنندگی خیلی زیاد آنها در برابر (HSS) است.
سایر مواد
- کاربید تنگستن: کاربید تنگستن کاربیدهای و دیگر مواد بسیار سخت است که میتواند در تقریباً تمام مواد قطعه کار دریل در حالی که نگه داشتن لبه بیش از بیتهای دیگر. با توجه به هزینه بالا و تردی خود، آنها اغلب فقط در tipped ابزار، که در آن قطعات کوچک screwed brazed یا بر روی نوک بیت. با این حال، آن است که تبدیل شدن به رایج در مغازهها کار برای استفاده از مته کاربید سخت، و در صنایع خاص، به ویژه مته PCD، آن را امری عادی است برای برخی از زمان بودهاست.
- الماس چند لایه: بلور الماس چند لایه، (Poly crystalline Diamond) (PCD) یک از بسیار سخت است که مقاومت زیادی در برابر سایش دارد. این مواد از لایههای ریز الماس (کربن) تشکیل شدهاست. ضخامت این لایهها معمولاً در حدود ۰٫۵ میلیمتر (۰٫۰۱۹ اینچ) است. این لایهها در درون پوششی از ماده خاکستری از جنس کاربید تنگستن قرار دارند. متههای ساخته شده از این مواد با یکی از دو روش زیر بدست میآیند. در روش اول این مواد (PCD) را با لحیمهای ریز به دور قطعه کار در لبههای برش ثابت میکنند. در روش دوم این مواد (PCD) را در حالت مذاب به صورت رگههایی در درون کاربید تنگستن در یک نوک قرار میدهند. بعد از این کار میتوان این نوک را با لحیم کاری به یک شفت از جنس کاربید متصل کرد و از این مجموعه کارها میتوان یک ابزار مرکب داشت که دارای کمترین شکست در دور آن است.
از متههای (PCD) معمولاً در صنعت ماشینسازی، صنعت هوا فضا، و دیگر صنایعی که احتیاج به سوراخکاری روی آلیاژهای ساینده مثل آلومینیوم، فیبرهای کربن، بتن مصلح، پلاستیکها و دیگر مواد ساینده استفاده کرد. این متهها همچنین در کارهایی که دیگر ابزارها و موادی که مضر میباشند باعث افزایش سوددهی میشوند.
پوششها
- اکسید سیاه: یکی از پوششهای گرانقیمت است. پوشش اکسی سیاه مقاومت بالایی در برابر حرارت و چربی و مقاومت خوبی در برابر خوردگی دارد. در نتیجه استفاده از این ماده متهها عمر طولانی تری نسبت به متههای سرعت بالای فولادی (High speed Steel) دارند.
- نیترید تیتانیوم: یکی از سرامیکهای بسیار سخت است و هنگامی که به عنوان پوشش برای متههای سرعت بالا فولادی (High speed Steel) به کار رود (معمولاً متههای دولبه) میتوند عمر برش کاری آنها را ۳ بار و بیشتر افزایش دهد. نمیتوان یک مته نیترید تیتانیوم را به خوبی تیز کرد. زیرا لبههای جدید دارای پوشش نیستند و نمیتوانند در هنگام کار پوشش مناسب را داشته باشد.
- نیترید آلیاژ آلومینیوم-تیتانیوم: یکی دیگر از پوششهایی است که بهطور معمول از آن استفاده میشود. این ماده مزیت بسیار بالایی نسبت به نیترید تیتانیوم دارد و میتواند عمر کارکرد مته را ۵ بار و بیشتر افزایش دهد.
- نیترید آلیاژ کربن و تیتانیم: یکی از دیگر موادی است که برای پوشش کاری استفاده میشود و مزیتهای بیشتری نسبت به نیترید تیتانیوم دارد.
- پودر کربن: اغلب برای مواد ساینده استفاده میشود از این ماده برای برش موادی از قبیل کاشی، سنگ و مواد خیلی سخت استفاده میشود. برای از بین بردن اکثر دمای تولیدشده توسط مته در هنگام کار از آب برای خنک کردن مته و جلوگیری از خراب شدن آن استفاده میشود.
- نیترید زیرکونیوم: یکی از موادی است که برای پوشش متهها برای برخی ابزارهای صنعتی به کار میرود.
دستهبندی از نظر هندسی
- گردش حلزونی یا نرخ پیچ خوردگی در مته؛ که کنترل مقدار براده برداری در مته را بر عهده دارد. مته با شکل حلزونی تند (زیاد) در ماشین تراش با سرعت پایین با بازخورد کاربردی بالا، هنگامی استفاده میشود که؛ براده برداری در حجم زیاد لازم باشد. مته با شکل حلزونی کم در مصارفی کاربرد دارد که برش با سرعت بالا متناوباً استفاده میشود، و جاهایی که مواد از خود تمایل به ساییدگی مته یا بهطور دیگر مسدود کردن سوراخ را دارند، مانند آلومینیوم و مس.
- زاویه نقطهای زاویه شکل نوک مته است، که با موادی که مته باید روی آنها کار کند متغیر و تعیین میشود. مواد سخت نیاز به زاویه زیادی دارندو مواد نرمتر نیاز به زاویه تند دارند. انتخاب زاویه صحیح برای سختی مواد مختلف احتیاج به کنتر عواملی از قبیل نوع گردش، نوع تصادم، شکل سوراخ، دامنه تحت پوشش و دیگر عوامل دارد.
- زاویه لبه که مشخصکننده میزان پوشش دادن لبههای برش است. یک زاویه بزرگتر به دلیل برش بیشتر به فشار نقطهای که از طرف دریل به مته وارد میشود نسبت به مته با زاویه کوچکتر دارای پیشروی بیشتری است. هر دو حالت به دلیل دور پیچی، فرسوده شدن، و دیگر احتمالات باعث خرابی زیاد در ابزار شود. مقدار مناسب لبه مجاز توسط زاویه نقطهای مشخص میشود.
یک زاویه نقطه ایی خیلی حاد دارای بیشترین براده برداری در هنگام کار و در هر زمانی، نیازمند یک زاویه لبه خورنده است که یک مته تخت با خورندگی بسیار بالا و مقاوم بسیار بالا در برابر تغییرات در لبه برش است این نوع مته پشتیبانی بسیار بالایی از لبهها در هنگام برش بر روی سطح در هنگام سوراخکاری دارد. در بیشتر مکانها، فروشندگان برای توضیح در مورد دریل از سایز متههای قابل استفاده در آن استفاده میکنند. متهها بر اساس اندازه قطر ساخته و در بازار پیدا میشوند. در اغلب موارد مصرفکنندهها از متههایی با راستای مستقیم استفاده میکنند. برای کارهای سنگین در صنعت در برخی موارد از متههای مخروطی استفاده میشود.
متههای سری بلند همان متههای معمولی با طول ساق بلند میباشند. آنها ابزارهای خیلی خوب برای ایجاد سوراخهای عمیق نیستند. بهطوریکه برای خارج کردن برادهها و گیر نکردن احتمالی مته درون سوراخ باید مکرراً مته را به جلو و عقب حرکت داد. برای ایجاد سوراخهای عمیق متههای تفنگی بسیار مناسب هستند.
متههای تفنگی
مته متمرکز و مته نقطه ایی (مته مرغک
متههای فلز
متهٔ دولبه
امروزه متهٔ دولبه در تعداد بسیار زیاد، جهت استفاده برای سوراخکاری درون فلزات، پلاستیک، و چوب تولید میشود. مته توسط شخصی به نام «استیون ای مورس» در شهر «اِست بریج واتر» در ایالت «ماساچوست» در سال ۱۹۶۱ اختراع شد. او گواهی ثبت اختراع خود در آمریکا به شماره ۳۸۱۱۹ را در سال ۱۸۶۳ گرفت. متههای اولیه با دو شیار برنده در دو طرف میله ساخته میشدند، سپس دو شیار به صورت مارپیچی ساخته شدند. اسم این ابزار از شکل آن گرفته شدهاست. امروزه معمولاً متهها از گردش میله و حرکت ان از جلو ماشین سنگ زنی و برش شیارها، یا به روش یرش حلزونی ساخته میشوند.
متهها از آن جمله ابزارهایی است که معمولاً بر حسب دامنه قطری که در سوراخکاری پوشش میدهند از۱/۰ تا ۱۰۰میلیمتر ساخته میشوند. (۰۰۲۰/۰تا ۹/۳ اینچ). از نظر طولی نیز تا حدود ۱٬۰۰۰ میلیمتر (۳۹اینچ) برای کار با دستگاهای دستی قابل استفاده هستند. از نظر هندسی و تیزی لبههای برش بسیار سخت هستند تا بازدهی مناسبی به مته بدهند. استفاده کنند گان اغلب متههای کوچک، کند را دور میاندازند، و آن را با مته نو تعویض میکنند؛ زیرا آنها ارزان و تیز هستند و درست کردن آنها مشکل است. برای متههای بزرگ، ابزار تیز کن خاصی وجود دارد. یک ابزار خاص برای تیز کردن یا دوباره تیز کردن محلهای برنده روی مته برای بهینه کردن کار مته برای سوراخکاری در مواد سخت و خاص وجود دارد.
سازندگان میتوانند انواع خاص از متهها را بسازند، با تنوع در شکل هندسی و در مواد سازنده، مناسب برای ماشین کاری سخت و برشکاری فلزات سخت. متههای دولبه مناسب هستند از بین انتخابهای گسترده در ابزارهای کار روی مواد. هر چند برای استفادهکنندگان صنعتی برای کار روی فولاد استفاده از متههای تند بر مرسوم است.
اغلب متههای دولبه (که به صورت تکفروشی در ابزارفروشیها) موجود است، دارای نوکی با زاویهٔ ۱۱۸ درجه هستند. این زاویهای مناسب برای بسیاری از کارها است، و به همین سبب هنگام کار نیروی کاربر باعث منحرف شدن آن درون سوراخ نمیشود. زاویه تند تر (تیز تر)، مانند ۹۰درجه، مناسب هستند برای بسیاری از پلاستیکهای نرم و دیگر مواد. بهطور کلی مته باید خود شروعکننده و برش دهنده بسیار سریعی باشد. زاویه کند، مانند ۱۵۰ درجه، مناسب برای سوراخکاری فلزات و دیگر مواد سخت است. این نوع مته نیاز به یک نقطه شروع کار دارند. اما نباید حرکت نابهنگام و غیر مناسبی در حال کار داشته باشند.
متههایی که زاویه نوک ندارند قابل استفاده برای محلهای که بنبست، سوراخهی ته ساف هستند. اینها متههایی بسیار حساس در زاویه لبه هستند و حتی تغییر جزعی در سرعت نامناسب میتواند باعث تغییر نتیجه کار و فرسوده شدن زود هنگام مته شود.
متههای متمرکز
در کار روی فلز برای ایجاد یک سوراخ برای شروع سوراخ کاری با متههای بزرگتر و همچنین ایجاد یک حالت مخروطی کنگرهدار در پایان قطعه کار برای جاهایی که لازم است از ماشین تراش استفاده شود به کار میرود. در هر کدام از این حالتها از بر حسب کار از یک اسم برای آن استفاده میشود. این مته هر یکی از دو کار سوراخ کاری یا ایجاد حالت مخروطی برای مرکز تراش را انجام میدهد. هر چند هدف از ساخت متههای متمرکز برای کارهای کوچک است در صورتی که برای کار روی یک شابلن بهترین کار استفاده از متههای نقطهای است (توضیحات بیشتر بالا داده شده). با این وجود برای اینکه هر اصطلاح رفتوآمد زیاد و بزرگی با هم در واژهنامههای فنی با هم به کار برده میشوند فروشندگان متههای متمرکز را به عنوان مته دو کاره سوراخ کن و پخ زن بشناسند که معنی واضحی برای ساخت آن است.